सिबी अर्शु, एपी

काठमाडौं । हरेक वर्ष जुनदेखि सेप्टेम्बरसम्म भारतीय उपमहाद्वीपमा ’मनसुन’ नामक भारी वर्षाको शृंखला आउँछ, जसले गर्मीबाट राहत दिन्छ । खेतहरूलाई सिँचाइ गर्छ । नदीहरूलाई पुनर्भरण गर्छ । 

तर, विश्वव्यापी तापमान वृद्धिसँगै मनसुन वर्षा अनियमित र तीव्र बन्दै गएको छ, जसले प्रायः घातक बाढी र पहिरोको अवस्था निम्त्याइरहेको छ ।

सन् २०२४ मा भारतमा मात्र भारी वर्षा र बाढीका कारण करिब एकहजार ३०० जनाको ज्यान गएको थियो । यस वर्ष पनि दक्षिण एसियाका भारत, पाकिस्तान, बंगलादेश, भुटान, श्रीलंका, अफगानिस्तान, माल्दिभ्स र नेपालमा सयौँ मानिसहरूको वर्षासम्बन्धी घटनामा मृत्यु भएको छ ।

जलवायु विज्ञहरूका अनुसार, उच्च तापमान र असामान्य वर्षाले हिमालय क्षेत्रमा हिमनदी तीव्र गतिमा पग्लिरहेका छन्, जसले विनाशकारी बाढी र पहिरो निम्त्याइरहेको छ । 

मनसुन मौसम अझ खतरनाक बन्दै
दक्षिण एसियामा सामान्यतया दुई मनसुन प्रणाली हुन्छन्, एक जुनदेखि सेप्टेम्बरसम्म दक्षिणपश्चिमबाट उत्तरपूर्वतर्फ सर्ने र अर्को अक्टोबरदेखि डिसेम्बरसम्म विपरीत दिशामा सर्ने ।

तर, वायुमण्डलमा हरितगृह ग्यासहरूको मात्रा बढ्दै जाँदा, वर्षा अब परम्परागत ढाँचामा कम देखिन्छ । तातो वायुले हिन्द महासागरबाट अत्यधिक आर्द्रता बोक्ने गर्छ र त्यो वर्षाका रूपमा एकैचोटि खस्ने हुँदा बाढीको जोखिम बढ्छ ।

यसले गर्दा मनसुन अब लगातार वर्षाको सट्टा अत्यधिक वर्षा र सुख्खा अवधिका रूपमा देखिन थालेको जलवायु वैज्ञानिकहरूको भनाइ छ ।

“हामी दक्षिण एसियामा मनसुन ढाँचामा जलवायु परिवर्तनका स्पष्ट संकेत देखिरहेका छौँ,” भारतको पुणेस्थित ट्रपिकल मौसम विज्ञान संस्थानका वैज्ञानिक तथा संयुक्त राष्ट्रसंघका जलवायु प्रतिवेदन लेखक रोक्सी म्याथ्यू कोलले भने ।

पहिले मानिसहरूले मनसुनको प्रतीक्षा गर्थे, तर अब यो विपद्को स्रोत बन्दै गएको उनी बताउँछन् ।

“अत्यधिक वर्षाका घटनाहरूको आवृत्ति र तीव्रता दुवै बढ्दै गएका छन्, जसले शहरी क्षेत्रका निकास प्रणालीलाई चापमा पार्दछ र आकस्मिक बाढी निम्त्याउँछ,” उनले भने ।

कृषिमा प्रभाव
जलवायु विज्ञहरूका अनुसार, दीर्घकालीन तापमान वृद्धि र लामो सुख्खाली समयमा दक्षिण एसियाको कृषि प्रणालीमा गम्भीर असर परेको छ ।

“दक्षिण एसियाका ६० प्रतिशतभन्दा बढी जनसंख्या कृषिमा निर्भर छन् । तिनीहरू प्रायः मनसुनमा आधारित छन्,” काठमाडौंस्थित अन्तर्राष्ट्रिय एकीकृत पर्वतीय विकास केन्द्र (इसिमोड) की जलवायु वैज्ञानिक फिनु श्रेष्ठले बताइन् ।

हिमनदी तालको जोखिम बढ्दो
सन् २०२३ मा इसिमोडले प्रकाशित गरेको प्रतिवेदनले हिन्दू–कुश हिमालय क्षेत्रमा हिमनदी अभूतपूर्व गतिमा पग्लिरहेको देखाएको थियो ।

अध्ययनअनुसार, यस क्षेत्रका दुई हजारभन्दा बढी हिमनदी तालमध्ये कम्तीमा २०० ताल बाढीको उच्च जोखिममा छन् । मनसुनको तीव्र वर्षाले यस जोखिमलाई झन् जटिल बनाइरहेको छ ।

“पहाडी क्षेत्रमा विश्व औसतभन्दा बढी तापमान वृद्धि हुन्छ, जसले हिमनदीहरू पग्लन अझ द्रुत बनाउँछ,” इन्टरनेसनल क्रायोस्फेयर क्लाइमेट इनिसिएटिभकी हिमनदी वैज्ञानिक मरियम ज्याक्सनले भनिन् ।

सन् २०२३ को अक्टोबरमा भारतको सिक्किममा भएको हिमनदी ताल विस्फोटले ५५ जनाको मृत्यु भएको थियो । जलविद्युत् आयोजना, पुल, र भवनमा ठूलो क्षति पुर्‍याएको थियो ।

फिनु श्रेष्ठका अनुसार, तापमान वृद्धिले हिम पहिरो, चट्टान खस्ने र पर्माफ्रोस्ट पग्लनजस्ता घटनाहरू ट्रिगर गर्छ, जसले साना तालहरू फुट्ने जोखिमसमेत बढाउँछ ।

“अहिले साना तालहरू पनि फुटेर विनाश निम्त्याइरहेका छन्,” श्रेष्ठले भनिन् ।

समाधान के ?
जलवायु विज्ञहरूका अनुसार, प्रारम्भिक चेतावनी प्रणाली र दीर्घकालीन पूर्वतयारीले यस्तो जोखिम न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ ।

“यदि बाढी आउँदैछ भन्ने जानकारी समयमै थाहा भयो भने मानिसहरू सुरक्षित स्थानमा जान सक्छन्,” ज्याक्सनले भनिन्, “साइरन, सामाजिक सञ्जाल, वा सन्देश अनुप्रयोगमार्फत चेतावनी दिने प्रणालीले जीवनरक्षा गर्न सक्छ ।”

विज्ञ रोक्सी कोलले द्रुत सहरीकरण, बाढी मैदानको संकुचन र प्राकृतिक निकास प्रणालीको ह्रासले अझ ठूलो क्षति निम्त्याइरहेको बताउँछन् । 

“सरकारी प्रतिक्रिया प्रायः आपदापछि मात्र देखिन्छ, दीर्घकालीन योजनाको कमी छ । अबको मनसुन अझ तीव्र वर्षा र असमान पानी वितरणको रूप लिन्छ भन्ने पूर्वानुमान छ,” कोलले भने, “यसका लागि विज्ञान, नीति र स्थानीय समुदायको सहकार्यमा आधारित सक्रिय, दीर्घकालीन रणनीति आवश्यक छ ।”

निष्कर्ष : उत्सर्जन न्यूनीकरण नै मूल उपाय
मरियम ज्याक्सनका अनुसार, सबैभन्दा प्रभावकारी समाधान भनेको ग्रहलाई तताउने ग्यासहरूको उत्सर्जन कम गर्नु हो ।

“यदि हामीले हालकोजस्तै व्यापारिक गतिविधि र उत्सर्जन कायम राख्यौँ भने चरम वर्षा र बाढीहरू झन् तीव्र हुनेछन्,” उनले भनिन्, “कुनै विन्दुमा, अनुकूलनको सीमा नाघेर मानवीय प्रयासहरू असफल हुन सक्छन् ।”