काठमाडौं । इरानको फोर्डो एउटा यस्तो ठाउँ हो, जुन हालैका समयमा विश्वको ध्यानको केन्द्रविन्दु बनेको छ । पश्चिमा गुप्तचर एजेन्सीहरूले पहिलोपटक २००९ मा सार्वजनिक रूपमा खुलासा गरेका थिए कि यहाँ (फोर्डोमा) एउटा गोप्य आणविक प्लान्ट थियो ।

अब, अमेरिकाले त्यहाँ गरेको हवाई हमलाले यो द्वन्द्व अन्ततः कुन दिशामा सर्छ भन्ने निर्णय गर्न महत्त्वपूर्ण हुनेछ । डिफेन्स इन्टेलिजेन्स एजेन्सी (डीआईए) द्वारा चुहावट गरिएको एक मूल्यांकनअनुसार, अमेरिकी आक्रमणमा इरानको आणविक कार्यक्रमको प्रमुख भागहरू नष्ट भएका छैनन् ।

यी आक्रमणहरूले इरानको आणविक महत्त्वाकांक्षालाई वर्षौं होइन, केही महिना मात्र पछाडि धकेल्न सफल भएका छन् ।

यद्यपि, यो प्रारम्भिक मूल्यांकन हो र यसलाई 'कम भरपर्दो' मानिन्छ किनभने सुरुआती दिनहरूमा यसको वास्तविक अवस्था बुझ्न धेरै गाह्रो छ । यो त्यस्तो ठाउँ हो जुन जानाजानी मानिसहरूको नजरबाट टाढा राखिएको छ ।

इरानको आणविक कार्यक्रममा कति क्षति भयो ?
डीआईए अमेरिकी रक्षा मन्त्रालयअन्तर्गत पेन्टागनको आफ्नै एजेन्सी हो, जसले विशेषगरी सैन्य अपरेसनका लागि गुप्तचर जानकारी संकलन गर्छ । यसले ठूलो मात्रामा प्राविधिक जानकारी संकलन गर्छ । तर, यो सीआईए जस्ता अन्य एजेन्सीहरूभन्दा फरक छ । "क्षतिको आकलन गर्न समय लाग्नेछ," जोइन्ट चिफ्सका अध्यक्ष जनरल डान केनले आक्रमणको केही समयपछि भने । 

तर प्रश्न यो छ : आणविक कार्यक्रमलाई नष्ट गर्नु वा क्षति पुर्‍याउनुको वास्तविक अर्थ के हो, र यसको बारेमा जानकारी कसरी प्राप्त गर्ने ?

आक्रमणपछि उपग्रहहरूबाट देखिएका क्रेटर वा धुलोका बादलहरूले जमिनमुनि कति क्षति भयो भन्ने बारेमा थोरै जानकारी प्रदान गर्दछ । उपग्रहबाट प्राप्त तस्बिरहरूले जमिन धेरै भासिएको छ तथा पहाडभित्र धेरै गहिरो खाडलहरू छन् भनेर बताउन सक्दैनन् ।

अमेरिकाले धेरै बम प्रयोग गरे पनि, तर इरानले यति बलियो कंक्रीट संरचनाहरू बनाएको थियो कि तिनीहरू मुख्य हलमा पुग्न वा भित्रका मेसिनरीहरू नष्ट गर्न सकेनन् ।

यी बमहरू (बंकर बस्टर बमहरू) पहिलोपटक कुनै मिसनको लागि प्रयोग गरिएको थियो । यसले परिस्थितिमा थप अनिश्चितता सिर्जना गरेको छ ।

तैपनि, सेन्ट्रीफ्यूज मेसिनहरू (जसले धेरै उच्च गतिमा घुमाएर युरेनियम समृद्ध बनाउँछं धेरै संवेदनशील हुन्छन् । त्यसकारण, विस्फोटको झट्काको कारण, तिनीहरूमध्ये धेरै आफ्नो अक्षबाट हटेर क्षतिग्रस्त भएको हुन सक्छ ।

के इरानले आणविक सामग्री अन्यत्र सारेको छ ?
क्षतिको स्पष्ट तस्बिर प्राप्त गर्न, गुप्तचर एजेन्सीहरूले अन्य स्रोतहरूबाट पनि जानकारी संकलन गर्नुपर्नेछ । यसअन्तर्गत, भूकम्पीय डिटेक्टरहरू (यी भूकम्पको विश्लेषण गर्न प्रयोग गरिन्छ) प्रयोग गर्न सकिन्छ । 

विकिरण स्निफरहरू (यी विकिरण पत्ता लगाउने) पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । यद्यपि, अन्तर्राष्ट्रिय निरीक्षकहरूले हालसम्म यसको कुनै संकेत देखेका छैनन् ।

लिडार (प्रकाश पत्ता लगाउने र दायरा) जस्ता सेन्सरहरूले विमान वा ड्रोनबाट निकालिएको लेजर पल्स प्रयोग गरेर पहाडको भित्री भागको थ्रीडी म्यापिङ सिर्जना गर्न सक्छन् ।

यसबाहेक, स्रोतहरू र अवरोध गरिएका इरानी सन्देशहरूको भूमिका धेरै महत्त्वपूर्ण हुनेछ, जसले इरानी अधिकारीहरूले क्षति र यसको प्रभावको बारेमा के छलफल गरिरहेका छन् भनेर बताउन सक्छ । अझ भरपर्दो मूल्यांकन उत्पादन गर्न यी सबै स्रोतहरूलाई निरन्तर अद्यावधिक गर्न आवश्यक छ ।

फोर्डो जस्ता साइटहरू गम्भीर रूपमा क्षतिग्रस्त भए र अहिलेको लागि प्रयोग गर्न योग्य छैनन् (अमेरिकी अधिकारीहरूले दाबी गरेझैँ), यसको अर्थ इरानको सम्पूर्ण आणविक कार्यक्रम समाप्त भएको होइन । किनभने यो कार्यक्रम नयाँ ठाउँहरूमा फेरि सुरु गर्न सकिन्छ ।

आक्रमण हुनुभन्दा ठीक अगाडि फोर्डोमा धेरै ट्रकहरू देखिए । तर मुख्य प्रश्न यो हो कि तिनीहरूले के बोकेका थिए र अहिले सामग्री कहाँ छ ।

इरानले उच्च गुणस्तरको समृद्ध युरेनियमको भण्डार अन्यत्र सारेको संकेत छ ।

अर्को पहाड, 'पिकाक्स', अब संसारको ध्यानमा आएको छ र यो पनि सम्भव छ कि इरानले त्यहाँ केही सेन्ट्रीफ्यूज मेसिनहरू पनि पठाएको छ । यद्यपि, इरानलाई पहिले जस्तै छिटो आफ्नो आणविक कार्यक्रम अगाडि बढाउन सक्षम बनाउन पर्याप्त मात्रामा ती छैनन् ।

अनि यदि तपाईंसँग पर्याप्त मात्रामा समृद्ध युरेनियम छ भने पनि, आणविक हतियार बनाउनको लागि हतियारीकरण र वितरण प्रणाली जस्ता धेरै चरणहरू आवश्यक पर्दछ । यी सबैका लागि धेरै उच्चस्तरको वैज्ञानिक विशेषज्ञता चाहिन्छ ।

यस द्वन्द्वको सुरुआतमा, इजरायलले एउटा ठूलो कदम चाल्यो र इरानको आणविक कार्यक्रमसँग सम्बन्धित वैज्ञानिकहरूलाई आक्रमण गर्‍यो ताकि इरानको आणविक बम विकास गर्ने समयसीमा बढाउन सकियोस् ।

यो अमेरिकी आक्रमणले इरानको आणविक कार्यक्रमलाई पक्कै पनि पछाडि धकेलेको छ ।

तर, कति पछाडि ? उत्तर– आक्रमणपछि वास्तवमा के बाँकी छ भन्ने कुरामा निर्भर गर्नेछ । यो निश्चित उत्तर हुनेछैन । यो केवल अनुमान मात्र हुनेछ ।

यसको अर्थ आगामी महिनाहरूमा इरानको आणविक कार्यक्रम बुझ्ने गुप्तचर निकायहरूको काम अझ गहन र निर्णायक हुनेछ । र, यदि इरानले गोप्य रूपमा आफ्नो कार्यक्रम पुनः सुरु गरिरहेको वा आणविक बम बनाउने दौडमा रहेको संकेत देखिएमा, द्वन्द्व फेरि चर्किन सक्छ । बीबीसी