काठमाडौं । भारतीय चलचित्र निर्देशक नीरज घेवानाले सन् २०१० मा ‘मसान’ चलचित्रको साथ कान फिल्म महोत्सवमा पहिलोपटक प्रवेश गरेका थिए । बनारसको कथामा आधारित यो चलचित्र प्रेम, दुःख र जातीय व्यवस्थाको चंगुलमा फसेको जीवनको कथा हो ।

यो चलचित्रमा मुख्य भूमिकामा अभिनेता विक्की कौशल थिए । उनले यसमा एक यस्तो व्यक्तिको भूमिका निभाएका थिए, जो जातीय व्यवस्थामा तथाकथित तल्लो जातिको प्रतिनिधित्व गर्छन् । उनको परिवार गंगा किनारमा शवदाह गर्ने काम गर्छ ।

‘मसान’ लाई कान फिल्म महोत्सवको ‘अन सर्टन रिगार्ड’ श्रेणीमा प्रदर्शन गरिएको थियो । यो श्रेणीमा विभिन्न र नयाँ प्रकारका कथाहरू बताउने चलचित्रहरू समावेश गरिन्छ । यो चलचित्रले ‘प्रोमिसिङ फ्युचर पुरस्कार’ जितेको थियो ।

पाँच वर्षअघि कोभिड महामारीको समयमा घेवानाका साथी सोमेन मिश्राले उनलाई न्युयोर्क टाइम्समा प्रकाशित ‘टेकिङ अमृत होम’ शीर्षकको एक लेख पढ्न सल्लाह दिएका थिए । यो लेख पत्रकार बशरत पिरद्वारा लिखिएको थियो । सोमेन मिश्रा मुम्बईस्थित धर्मा प्रोडक्सनकी क्रिएटिभ डेभलपमेन्ट प्रमुख हुन् ।

यस लेखमा लकडाउनको समयमा लाखौँ व्यक्तिहरू, जसको साथमा कुनै साधन थिएन, सयौँ–हजारौँ किलोमिटर पैदल हिँडेर आफ्नो गाउँ फर्कने कथा वर्णन गरिएको थियो । तर, नीरजलाई यस लेखको सबैभन्दा खास कुरा यसमा देखाइएको एक मुस्लिम र दलित युवाको बाल्यकालको मित्रता लाग्यो । यही लेख उनको नयाँ चलचित्र ‘होमबाउन्ड’को प्रेरणा बन्यो । यो चलचित्र यस हप्ता कान फिल्म महोत्सवको ‘अन सर्टन रिगार्ड’ खण्डमा प्रदर्शन भयो र यसको प्रिमियरपछि दर्शकहरूले नौ मिनेटसम्म उभिएर ताली बजाए ।

चलचित्र हेरेपछि दर्शकहरूका आँखामा आँसु थिए । नीरज घेवानाले चलचित्रका मुख्य निर्माता करण जोहरलाई अँगालो हाले । उपस्थित चलचित्रका कलाकार ईशान खट्टर, विशाल जेठवा र जाह्नवी कपूरले पनि उनीहरूलाई अँगालो हाले ।

कान फिल्म महोत्सव २०२५ मा यो सबैभन्दा ठूलो दक्षिण एसियालाई आयोजना थियो, यसैले धेरै प्रसिद्ध चलचित्र व्यक्तित्वहरू पनि यो चलचित्र हेर्न आएका थिए । यो चलचित्रले कसैले आशा नगरेको समर्थन पाएकोे थियो ।

यसका मुख्य निर्माता करण जोहर हुन् जो भारतका प्रमुख चलचित्र निर्माताहरूमध्ये एक हुन् र ‘कभी खुसी कभी गम’ र ‘रकी और रानी की प्रेम कहानी’ जस्ता धेरै हिट चलचित्रहरू बनाइसकेका छन् ।

तर, गत महिना प्रख्यात हलिउड निर्देशक मार्टिन स्कोर्सेसे यस चलचित्रसँग एग्जिक्युटिभ प्रोड्युसरको रूपमा जोडिए । उनलाई यस चलचित्रको बारेमा ‘होमबाउन्ड’की फ्रेन्च निर्माता मेलिटा टोस्कान डु प्लान्टियरले बताएकी थिइन् ।

स्कोर्सेसेले कुनै समकालीन भारतीय चलचित्र परियोजनालाई समर्थन गरेका यो पहिलोपटक थियो । हालसम्म उनी पुराना भारतीय चलचित्रहरू पुनर्स्थापना गर्नमा मात्र सहयोग गर्दै आएका थिए ।

गत महिना स्कोर्सेसेले भनेका थिए, “मैले नीरजको पहिलो चलचित्र ‘मसान’ २०१५ मा हेरेको थिएँ र मलाई यो धेरै मनपर्‍यो । जब मेलिटा टोस्कान डु प्लान्टियरले उनको नयाँ चलचित्रको परियोजना पठाउनुभयो, म धेरै उत्साहित भएँ ।”

“मलाई यसको कथा धेरै मन पर्‍यो । म यस काममा सहयोग गर्न चाहन्थे । नीरजले एक सुन्दर चलचित्र बनाएका छन्, जो भारतीय सिनेमाको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छ,” उनले भने । 

नीरज घेवानले स्कोर्सेसेले उनको चलचित्र निर्माणमा सहयोग गरेको बताए । । उनले धेरै पटक चलचित्रको सम्पादन प्रक्रियामा टिमलाई मार्गदर्शन र सल्लाह दिए । सकोर्सेसेले चलचित्रको कथा र यसको सामाजिक सन्दर्भलाई बुझ्ने प्रयास पनि गरे ।

नीरज घेवानको लागि यो चलचित्रमा उठाइएको मुद्दाको भावना र सच्चाइलाई सही ढंगमा देखाइनु धेरै आवश्यक थियो ।

चलचित्रका दुई मुख्य पात्र मोहम्मद शोएब अली (ईशान खट्टर) र चन्दन कुमार (विशाल जेठवा) दुवै यस्ता पृष्ठभूमिबाट आएका छन्, जो सयौँ वर्षदेखि समाजका तथाकथित उच्च जातिहरूद्वारा भेदभावको सामना गर्दै आएका छन् ।

तर, दुवैको सपना यी सामाजिक बाधाहरू पार गर्ने हो । चलचित्रमा उनीहरू दुवै आफ्नो राज्यको प्रहरी बलमा भर्ना भएर नयाँ पहिचान बनाउने प्रयास गर्छन् ।

उनी आफैँ एक दलित परिवारबाट हुन् । यो पहिचान उनको जीवनको एक महत्त्वपूर्ण अंश रहेको छ र बचपनदेखि नै उनलाई प्रभावित गर्दै आएको पनि बताए ।

ठूलो हुँदै उनले बिजनेस एडमिनिस्ट्रेसनको अध्ययन गरे र त्यसपछि दिल्ली नजिकैको गुरुग्राममा एक कर्पोरेट कम्पनीमा नोकरी गरे ।

उनलाई कहिले प्रत्यक्ष रूपमा भेदभावको सामना गर्नुपरेको नभए पनि समाजमा उनको स्थिति कहाँ छ भन्ने भावना सधैँ नै रहेको उनले बताए । आज पनि उनी आफ्नो जन्मसँगै जोडिएको यस पहिचानको बोझ महसुस गर्छन् ।

उनले भने, “म पूरै हिन्दी फिल्म इन्डस्ट्रीको इतिहासमा एकमात्र व्यक्ति हुँ जो दलित समुदायबाट आएको छु र जो क्यामेरापछि पनि छु र अगाडि पनि । यही हो असली अन्तर जसमा हामी सबै बाँचिरहेका छौँ ।”

नीरज घेवानले भारतको धेरै जनसंख्या गाउँमा बस्छ, तर हिन्दी चलचित्रहरूमा गाउँका कथाहरू धेरै कम देखिने बताउँछन् ।

उनलाई पछाडि पारिएका समुदायहरूको बारेमा केवल तथ्यांकको रूपमा मात्र कुरा गर्दा पीडा दिने बताए । उनले भने, “हामी ती तथ्यांकहरूमध्येबाट एउटा मानिसको कथा मात्र जान्न सक्छौँ जसमा उनको जीवनमा के भयो, उनी यहाँसम कसरी पुगे अनि मात्र सायद हामीले धेरै कुरा बुझ्न सक्छौँ । त्यसपछि मलाई लाग्यो यो कथा देखाउन योग्य छ ।”

जब नीरज घेवानले चलचित्रको पटकथा लेख्न सुरु गरे, तब उनले कोभिडभन्दा पहिले ती दुई पात्रहरूको जीवनबारे कल्पना गर्न थाले ।

नीरज घेवानको बाल्यकाल हैदराबादमा बितेको थियो र उनका साथी असगर मुस्लिम समुदायबाट थिए । त्यसैले उनलाई अली र कुमारको अनुभवहरूसँग गहिरो सम्बन्ध महसुस भयो । उनी भन्छन्, “मलाई जुन कुरा सबैभन्दा बढी छोयो, त्यो थियो यो सम्बन्धको पछाडि रहेको मानवता, आपसी सम्बन्धहरूको गहिराइ र त्यो सम्बन्धको भित्री तहहरू ।”

यसले उनलाई उनकै बाल्यकालको सम्झनामा फर्काइदिन्छ । घेवानको निर्देशनमा बनेको चलचित्र ‘होमबाउंड’मा जाडोको घामजस्तै कोमलता छ ।

यो चलचित्र उत्तर भारतको ग्रामीण भेगमा निकै सुन्दर ढंगले छायांकन गरिएको छ । यसमा मुस्लिम र दलित पात्रहरूको दैनिक संघर्ष र साना–साना खुसीहरूलाई सूक्ष्म रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

दुवै पुरुष पात्रहरूका साथै जान्हवी कपूरले अभिनय गरेकी एक महिला पात्रसँगको सम्बन्ध, संवाद र अनुभवहरूले दर्शकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ । जान्हवी कपूर र विशाल जेठवाले दुवै दलित पात्रहरूको भूमिका निर्वाह गरेका छन् । धेरैजसो समय घेवानको स्क्रिप्टले दर्शकलाई बाँधिराख्न सफल हुन्छ ।

कोभिड महामारी कति विशाल हुनसक्छ भन्ने कुरा सन् २०१९ मा कसैले पनि अनुमान गर्न सकेको थिएन । तर, यो चलचित्रले निकै संवेदनशील ढंगले कसरी कुनै पनि संकटले जात, वर्ग वा धर्म हेर्दैन र सबैलाई असर गर्छ भन्ने कुरा सुक्ष्म रूपले देखाउँछ  ।

‘होमबाउंड’ एक यस्तो कथा र यथार्थको सम्मिश्रण हो, जुन समाजको साँचो चित्र देखाउने एक महत्त्वपूर्ण दस्तावेज बन्छ । यो चलचित्र केवल भावुक मात्र बनाउँदैन, सोच्न पनि बाध्य बनाउँछ, र आशा गरौँ यसले समाजको डिलमा रहेका मानिसहरूप्रति नयाँ बुझाइ जन्माउनेछ । बीबीसी