काठमाडौं । सन् २०२४ सिरियामा बसर अल–असदको शासनको अन्त्यसँगै समाप्त भयो । बसर अल–असदको सिरियाबाट प्रस्थान कुनै पनि हिसाबले रूसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनको लागि राम्रो थिएन ।

पश्चिम एसियामा रुसको बलियो उपस्थितिमा सिरियामा बसर अल–असदको उपस्थिति धेरै महत्त्वपूर्ण थियो, तर असद आफैँले गत वर्ष डिसेम्बरमा रुसमा शरण लिनु परेको थियो । रुस आफैँ फेब्रुअरी २०२२ देखि युक्रेनसँग युद्धमा फसेको छ ।

हाल इजरायल–इरान आक्रमण भइरहेको छ । इजरायललाई अमेरिकाको पूर्ण समर्थन छ । धेरै विज्ञहरू विश्वास गर्छन् कि यदि इरानमा पनि सत्ता परिवर्तन जस्तो घटना भयो भने, पश्चिम एसियामा रुसको बाँकी उपस्थिति अझ खुम्चिनेछ ।

इरान समस्यामा छ तर रुसले सहयोग गरिरहेको छैन । यस्तो अवस्थामा रुसको बारेमा धेरै प्रश्नहरू उठिरहेका छन् । 

पहिलो, रुसले इरानलाई किन सहयोग गरिरहेको छैन ? 

दोस्रो, यदि इरानले इजरायलविरुद्धको युद्ध हारेमा, रुसमा यसको प्रभाव के हुनेछ ?

यस वर्षको सुरुमा, रूसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिन र इरानी राष्ट्रपति मसूद पेजेश्कियानबीच रणनीतिक साझेदारी सम्झौतामा हस्ताक्षर पनि भएको थियो । यो सम्झौताले सुरक्षा सहयोग बढाउने बारेमा कुरा गर्छ ।

रुसको आधिकारिक अडान के हो ?
हालसम्म, इजरायल–इरान युद्धको बारेमा रूसले लिएको अडान तुलनात्मक रूपमा सन्तुलित र सतर्क देखिन्छ । रूसले इरानमाथि इजरायली आक्रमणको विरोध गरिरहेको छ तर इजरायलविरुद्ध सहयोग गरिरहेको छैन ।

समाचार एजेन्सी रोयटर्सको रिपोर्टअनुसार, जुन १३ मा, जुन दिन द्वन्द्व सुरु भएको थियो, रूसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले इजरायल र इरान दुवैका राष्ट्र प्रमुखहरूसँग फोनमा कुराकानी गरेका थिए ।

पुटिनले इरानी राष्ट्रपतिलाई भने कि मस्कोले तेहरानविरुद्ध इजरायलको कारबाहीको निन्दा गर्दछ । इजरायली प्रधानमन्त्रीसँग कुरा गर्दै उनले इरानको आणविक कार्यक्रमसँग सम्बन्धित चिन्ताहरू कूटनीतिमार्फत मात्र समाधान गर्न सकिने कुरामा जोड दिए ।

रुसको सरकारी समाचार एजेन्सी तासका अनुसार, पुटिनले संयुक्त अरब इमिरेट्सका राष्ट्रपति मोहम्मद बिन जायद अल नाह्यानसँगको टेलिफोन वार्तामा पनि इजरायल र इरानबीचको वार्तामा मध्यस्थता गर्न रूस तयार रहेको संकेत गरेका थिए ।

अर्थात्, रुसको हालसम्मको मनोवृत्तिले स्पष्ट रूपमा देखाउँछ कि यो युद्धमा सैन्य हस्तक्षेप होइन, कूटनीतिक बाटो अपनाउन चाहन्छ । यस्तो अवस्थामा, प्रश्न उठ्छ कि रुसले आफ्नो रणनीतिक सहयोगी इरानलाई खुलेआम सहयोग नगर्नुको कारण के हो ?

रुसले इरानलाई किन सहयोग गरिरहेको छैन ?

दिल्लीको जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयको रूसी तथा मध्य एसियाली अध्ययन केन्द्रका सह–प्राध्यापक डा. राजन कुमार भन्छन्, "यसको सबैभन्दा ठूलो कारण रुस आफैँ युक्रेन युद्धमा फसेको छ र अमेरिकासँगको सम्बन्धलाई अझ बिगार्न चाहँदैन ।" 

डा. राजन कुमार भन्छन्, "यदि युक्रेन युद्ध नभएको भए, यो सम्भव थियो कि रूस पूर्ण रूपमा इरानको साथमा उभिन्थ्यो किनभने इरान अब रूसको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण सहयोगी बनेको छ । विशेष गरी सिरियाबाट रूसको फिर्तापछि । दोस्रो, रुस आफैँलाई हतियार चाहिन्छ, त्यसैले उसले इरानलाई धेरै सैन्य सहयोग दिन सक्दैन । पहिले रुसले इरानबाट ड्रोन आदि जस्ता केही हतियार प्राप्त गरेको थियो तर अहिले अवस्था उल्टो छ, इरान आफैँलाई सहयोग चाहिन्छ ।"

इरानले रुसलाई ड्रोन पनि आपूर्ति गरेको छ, जुन युक्रेनविरुद्धको युद्धमा रुसको लागि महत्त्वपूर्ण सावित भएका छन् । 

डा. राजन कुमार भन्छन्, "अर्को कारण यो हो कि रुस ट्रम्पसँग वार्तामा थियो र रुस अमेरिकासँग वार्ताको दायरा खुला राख्न चाहन्थ्यो । यस्तो अवस्थामा रुसले कुनै पनि पक्षलाई खुलेआम सहयोग गर्नबाट जोगिरहेको छ ।"

यो द्वन्द्वबाट रूसले के पाउन सक्छ ?
यद्यपि, यस युद्धबाट रूसलाई केही सम्भावित फाइदाहरू पनि गणना गरिँदैछ । उदाहरणका लागि, विश्वव्यापी तेलको मूल्यमा वृद्धि हुने सम्भावना छ, जसका कारण रूसको आम्दानी बढ्ने अपेक्षा गरिएको छ । 

डा. राजन कुमार भन्छन्, "रूसका पनि केही फाइदा छन् । उदाहरणका लागि, यदि तेलको मूल्य बढ्छ भने, रूसलाई आर्थिक रूपमा फाइदा हुन्छ ।"

रुसले पनि मध्यपूर्वमा शान्ति स्थापनाकर्ताको रूपमा आफूलाई प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरिरहेको छ ।

इरान कमजोर भए के हुन्छ ?
अंग्रेजी पत्रिका द हिन्दूका अन्तर्राष्ट्रिय सम्पादक स्टेनली जोनस्टनले लेखे, "यदि इरानले यो युद्ध हारेमा, पश्चिम एसियामा इजरायलको प्रभाव अझ बढ्नेछ । बसर अल–असदलाई पहिले नै सिरियाबाट हटाइसकिएको छ । इरान समर्थित सशस्त्र समूहहरू पहिले नै कमजोर भइसकेका छन् । इजरायलले गाजालाई पहिले नै ध्वस्त पारिसकेको छ । यसले पश्चिमी किनारमा जे चाहन्छ त्यही गर्नेछ ।" 

यदि इरान कमजोर भयो भने, पश्चिम एसियामा रूसको बाँकी प्रभाव पनि घट्नेछ । चीन खाडीमा रहेका अमेरिकी सहयोगीहरूबाट प्राप्त तेलमा बढी निर्भर हुनेछ ।

यसबाहेक, अर्को प्रश्न यो पनि छ कि यदि इरान कमजोर भयो भने, के 'बहुध्रुवीय संसार' को विचार हल्लाइनेछ ? रुस र भारतलगायत धेरै देशहरूले बहुध्रुवीय प्रणाली भएको संसारको बारेमा कुरा गरिरहेका छन् । 

यस्तो अवस्थामा, के इरान र इजरायल बीचको यो द्वन्द्व यस सोचलाई प्रहार हो ?

यस प्रश्नको जवाफमा डा. राजन कुमार भन्छन्,  "यदि अमेरिका खुलेआम युद्धमा हाम फाल्यो भने इरानी सरकारलाई बाँच्न गाह्रो हुनेछ । तर यसको अर्थ अमेरिका विजेता हुनेछ भन्ने होइन ।" बीबीसी